Co to jest fantastyka czyli fantastyka dla początkujących

Co to jest fantastyka czyli fantastyka dla początkujących

07.09.2018 14 przez multikulturalny
Czas czytania: 5 min.

Co to jest fantastyka? Jeśli zadajesz sobie to pytanie lub chcesz komuś wytłumaczyć, zapraszam do przeczytania przewodnika dla początkujących. Jeśli lubisz fantastykę, podziel się swoimi sugestiami dla osób, które dopiero poznają fantastykę.

Co to jest fantastyka?

Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Najogólniej, to historie w których dzieją się rzeczy w rzeczywistości niemożliwe. Fantastyka nie jest ograniczona tylko do literatury, można ją znaleźć w grach, filmach, w malarstwie, itd. ale w tym wpisie skupię się na książkach i komiksach.

Fantastyka jest najbardziej wszechstronnym gatunkiem literackim. Może opowiadać o wszystkim, o miłości, o polityce, o społeczeństwie, o historii, o morderstwie i próbie znalezienia zabójcy, o czymkolwiek.

Zazwyczaj fantastykę dzieli się na 3 podgatunki: fantasy, science fiction (fantastyka naukowa) i horror. Każdy z nich ma jeszcze swoje podgatunki. Są też dzieła, które łączą ze sobą różne gatunki. Połączeniem fantasy i science fiction może być historia, w której ziemianie docierają na inną planetę, na której istnieją istoty magiczne (np. Trylogia Zimnego Ognia Celii S. Friedman).

To, czy książka (film/gra) jest oficjalnie uznawana, określona, czy promowana jako fantastyka nie ma znaczenia. Parafrazując, fakt, że różę nazwie się inaczej nie zmieni to tego, że wciąż będzie różą.

Najstarsze historie fantastyczne

Mity, legendy, podania, baśnie i bajki dla dzieci, to wszystko jest fantastyką. Eposy z czasów starożytności, też można określić mianem fantastyki. Pojawiają się tam bogowie, demony, herosi, czary, itd. O armeńskim eposie Dawid z Sasunu niedawno pisałem, ale można dodać jeszcze sumeryjsko-akadyjski Epos o Gilgameszu, Iliadę i Odyseję, Beowulfa, itd.

Fantastyka LGBT+

Jedynym ograniczeniem fantastyki jest granica wyobraźni autora. Światy fantastyczne zamieszkują różne rasy o zróżnicowanej fizjonomii, fizjologi, tożsamości płciowej i seksualnej. Fantastyka jest świetnym miejscem, w którym osoby LGBT+ mogą się odnaleźć, zarówno po stronie autorów i twórców, jak i odbiorców i czytelników. Klasyką jest Lewa ręka ciemności Ursuli Le Guin, gdzie rasa zamieszkująca planetę Ekumenę jest androgyniczna i zmiennopłciowa (genderfluid). W młodości uwielbiałem książki Mercedes Lackey, między innymi trylogię Ostatniego Maga Heroldów, gdzie sporo osób (w tym główny bohater) było nie-heteroseksualnych. W Szczęściu w mrokach Lynn Flewelling znalazłem głównych biseksualnych bohaterów, Aleca i Seregila. Sporo to dla mnie wtedy znaczyło, móc znaleźć siebie w książce. Wciąż sporo to dla mnie znaczy.

Akwaeke Emez, osoba niebinarna pochodzenia Igbo-tamilskiego w 2018 r. wydała świetnie przyjęta książkę, Freshwater, której głównym motywem jest tożsamość i dualność. Poppy Z. Brite napisał wiele książek fantasy i horrorów, których główni bohaterowie są homoseksualni lub biseksualni. Wymieniać by można długo.

Co to jest fantasy?

Fantasy to historie, w których główną rolę gra magia, istoty nadnaturalne (elfy, smoki, itd.). Często kojarzy się z pseudośredniowiecznymi realiami, ale to nie jest coś obowiązkowego. Wręcz przeciwnie, istnieje m.in. bardzo popularny podgatunek urban fantasy, czyli fantasy w mieście, niekoniecznie współczesnym. Nigdziebądź Neila Gaimana, cykl Anety Jadowskiej o Dorze Wilk, książki Johna Crowleya, to tylko nieliczne przykłady ubran fantasy.

Historyczne fantasy wplata w historię elementy magii, istot nadnaturalnych, bóstw. Działania nadnaturalne mogą być przyczyną lub rozwiązaniem rzeczywistych wydarzeń historycznych. Zainteresowanym klimatami słowiańskimi polecam m.in. książki Witolda Jabłońskiego z cyklu Słowiańska Apokalipsa (XI w.) albo powieść Zakon Smoka Aleksandra Tesica (XI w.).

Dark fantasy to mroczne historie, które często są na pograniczu fantasy i horroru. Kroniki wampirów Anne Rice, manga Berserk Kentaro Miury, świat Cthulhu H.P. Lovecrafta, seria Teatr węży Agnieszki Hałas, itd.

Najbardziej znanym dziełem z gatunku epickiego fantasy jest Władca Pierścieni Tolkiena. Wielka skala, los świata w rękach jednej osoby, itd. Heroic fantasy, czyli dokonywanie heroicznych czynów (jak ratowanie świata) przez głównego bohatera (który zaczynał często z poziomu chłopskiego podrzutka), może ale nie musi się łączyć z epicką historią.

Fantasy może być po prostu też przygodowe, np. Wędrówka na Zachód, chiński klasyk z XVI w. czy Slayers, seria japońskich lekkich nowelek (light novels) znanych u nas bardziej w wersji komiksowej (dawno temu wydana po polsku) lub serii anime.

Co to jest science fiction?

Science fiction czyli fantastyka naukowa to te historie, w których nauka i technologia odgrywa pierwszorzędne znaczenie. Nie zawsze to są historie rozgrywające się w przestrzeni kosmicznej. Czasem to alternatywna historia, czasem np. steampunk czyli historia gdzie technologia jest napędzana parą. Komiks Liga Niezwykłych Dżentelmenów to jeden z przykładów. Steampunk dużo zyskuje w postaci graficznej, filmów czy komiksów, ze względu na cudne stylizowane stroje czy urządzenia. Perełka dla oka.

Science fiction w kosmosie można podzielić na wiele różnych podgatunków. Tematyka kolonizacji, imperium galaktycznego, zwiedzania kosmosu, itd.

Podróże w czasie, historia rozgrywająca się w bliskiej przyszłości, wspomniana już wcześniej alternatywna historia lub rzeczywistość, to też fantastyka naukowa. Wczoraj Felicii Yap to fantastyka z wątkiem kryminalnym, a nie kryminał z rzeczywistością rodem z historii science fiction. 😉 Opowieść Podręcznej Margaret Atwood to fantastyka (jak i chyba większość jej książek).

Od “co by było gdyby” do fikcji politycznej i fantastyki droga krótka. Poza klasyką 1984 Orwella, Nowym Wspaniałym Światem Aldousa Huxleya, można wspomnieć np. Rok przestępny Jana Karczewskiego (polecam!), która rozgrywa się w kraju stylizowanym na Polskę lat 30. XX w., a gdzie władzę sprawuje komputer. Seria Diuna Franka Herberta też silnie związana jest z polityką i jej implikacjami. Fantastyka polityczna nie jest osobnym gatunkiem, raczej występuje w połączeniu z fantastyką socjologiczną, np. Limes Inferior Zajdla albo dystopią/antyutopią, np. Wydziedziczeni Ursuli Le Guin.

Nieśmiertelny, długowieczny, lub niemogący umrzeć bohater to kolejne tematy fantastyczne, często łączone z różnymi innymi gatunkami. Kryminał, romans, powieść historyczna – jak najbardziej. Ja bym jednak polecił świetną polską fantastykę socjologiczną czyli Ostatni Nieśmiertelny Gabrieli Górskiej, dobrze tłumaczącą czemu takie osoby starają się nie rzucać w oczy. 😉 Superbohaterzy to też fantastyka, najczęściej naukowa, chociaż niektórzy mają zdolności magiczne. Superbohaterzy to przede wszystkim konik twórców z USA, ale i w Azji się znajdą. W Polsce wydawana jest Akademia bohaterów (My Hero Academia) japoński komiks Koheia Horikoshiego.

Dystopia, utopia, postapokaliptyczne historie, umierająca Ziemia to kolejne rodzaje fantastyki (najczęściej naukowej). Kroniki Shannary są połączeniem science fiction (postapokaliptyczna Ziemia) z fantasy (elfy, magia, demony), Igrzyska Śmierci, itd.

Co to jest horror?

Horror to chyba najlepiej kojarzący się podgatunek fantastyki. No wystarczy powiedzieć, że coś strasznego, z grubsza. Wszelkie przerażające potwory jak duchy, wilkołaki, zombie, wampiry (np. Carmilla Sheridana Le Fanu), kiedyś zapełniały karty książek grozy. Albo przedmioty, środki transportu (kolej u Stefana Grabińskiego), czy wytwory ludzkich rąk jak we Frankenstein Mary Shelley.

Opowieści o duchach są chyba w każdej kulturze świata, więc historii wszelakich jest dostatek. Jeśli tylko znajdzie się przetłumaczone. 😉 A o wszelkich istotach nadnaturalnych w każdej kulturze istnieją różne podania. Ciekawe książki niegdyś były wydawane w serii Fantastyka i Groza Wydawnictwa Literackiego. Wspomniana już irlandzka Carmilla, hiszpańska Zjawa, rumuński Niezwykły koncert, japońska Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii, to tylko niektóre przykłady historii grozy z tej serii.

Współcześni autorzy horrorów (przynajmniej częściowo) to np. Stephen King i Joyce Carol Oates z USA, niderlandzki pisarz Thomas Olde Heuvelt (którego Chłopca, który nie rzucał cienia już nie raz polecałem) autor m.in. wydanej po polsku powieści Hex, szwedzki pisarz John Ajvide Lindqvist, brytyjska pisarka nigeryjskiego pochodzenia Helen Oyeyemi, południowoafrykańska pisarka Lauren Beukes.

To tylko pobieżne omówienie tematu, bo przykładów i rodzajów fantastyki jest o wiele wiele więcej. Fantastyka jest najbardziej kreatywną i zróżnicowaną literaturą gatunkową, a nawet beletrystyką, bo może mówić dosłownie o wszystkim, zarówno z przeszłości, z teraźniejszości, jak i przyszłości.

Jeśli nie czytasz fantastyki, bo … to znaczy, że za mało fantastyki czytasz, bo tu naprawdę każdy może znaleźć coś dla siebie. Nikt nie musi lubić (i chyba nie ma takiej osoby) wszystkich rodzajów fantastyki, tak jak ty nie lubisz wszystkich książek (tu wstaw ulubioną tematykę). Warto poszukać czegoś dla siebie i odkryć nowe lądy czytelnicze.

Znasz którąś z tych książek lub możesz polecić inną?